Hij was al een enfant terrible, maar deze week liep de reputatie van financieel geograaf Ewald Engelen een echte deuk op. De namenlijst in zijn spraakmakende boek De schaduwelite, waarin hij uithaalt naar bankiers en politici, blijkt ‘een gimmick’. Toch is er nog steun voor ‘de nieuwe Multatuli’. Een profiel.
door Boudewijn Geels
(gepubliceerd in Het Financieele Dagblad, 28 november 2014)
Het is 10 augustus 2014 en Café Weltschmerz, een praatprogramma op de Amsterdamse zender AT5, staat op het punt van beginnen. Interviewer Erik de Vlieger blikt strak in de camera, zijn bril op het puntje van de neus. ‘Waar zijn de spannende gesprekken gebleven?’ spreekt de recalcitrante zakenman retorisch. ‘Het wordt allemaal zo dof, zo vlak.’
Daar gaat nu iets aan veranderen, zoveel is duidelijk.
‘Ongelooflijk verheugd’ is De Vlieger met zijn gast Ewald Engelen, die glimlachend tegenover hem zit. Vlotte broek, dito overhemd — geen jasje, laat staan een stropdas.
Na vraag twee gebeurt er iets opvallends: Engelen schiet in de overdrive. Nu doet de 51-jarige hoogleraar financiële geografie dat wel vaker, maar meestal iets later. Je moet zoiets een beetje opbouwen.
Eerst is hij nog rustig: ‘Verbíjsterend is het dat de politiek, de media en de universiteiten zich de laatste vijftien jaar onledig hebben gehouden met van alles en nog wat.’ En dan, pats, gaat Engelen ineens in de zesde versnelling. Woedend: ‘Met Sinterklaas, met de islam, met migranten, met vrouwenbesnijdenis en allemaal andere ónzindingen! En ze hebben níét gekeken naar wat er in de bancaire sector gebeurt!’
Ook De Vlieger ziet dat het te snel gaat. ‘Ewald, je gaat aan de haal met het interview.’
Engelen, die direct is gekalmeerd: ‘Neemt u mij niet kwalijk’.
Mediamagneet
De wereld ziet er dan nog vriendelijk uit voor de hoogleraar financiële geografie aan de Universiteit van Amsterdam, die promoveerde als politiek filosoof. Hij schrijft columns voor De Groene Amsterdammer en De Correspondent, en zijn nieuwe boek De schaduwelite is bijna gereed. Het zal ongetwijfeld interviewverzoeken gaan regenen. Met De Vlieger kan hij zijn verhaal alvast oefenen. Leermomentje: doseer je verontwaardiging.
Sinds 3 oktober 2011, toen hij landelijk bekend werd tijdens een uitzending van Pauw & Witteman, is Ewald Engelen een ware mediamagneet. Van zijn vakgebied, financiële geografie, had nog nooit iemand gehoord, maar dat was geen bezwaar. Een energieke hoogleraar die op eloquente, niets en niemand ontziende wijze de economische crisis kan duiden: kom daar maar eens om.
Journalisten — zelf schat Engelen dat hij tot dusver zo’n 150 interviews heeft gegeven — vragen steevast wat dat precies is, een financieel geograaf. Dan legt Engelen uit dat waar een econoom vanuit een paradigma werkt, dus met theorieën en modellen, een financieel geograaf empirisch verkregen gegevens als vertrekpunt neemt. Bij die data zoekt hij dan de theorieën. Die kunnen zowel uit de antropologie als uit de geschiedenis of de economie komen. ‘De financiële geografie is eclectisch’, zegt hij. Hij ontwierp het vakgebied zelf, dus Engelen kan het weten.
‘Feiten verdraaid, leugens verspreid’
Dan breekt 22 oktober 2014 aan: De schaduwelite verschijnt. Het boek is helemaal ‘des Engelens’. De hoogleraar gaat geheel los op de ‘financiële schaduwelite’. Deze is erin geslaagd ‘cruciale onderdelen van de geldmachine van voor de crisis te redden van politieke averij’. En ook: ‘Willens en wetens worden feiten verdraaid, leugens verspreid, politici en burgers gechanteerd en toezichthouders geïntimideerd.’
Engelen belichaamt, kortom, de boosheid van deze tijd.
Een intrigerend onderdeel van het boek is de ‘ledenlijst’ van de ‘schaduwelite’ op pagina 9. De ex-bankiers Rijkman Groenink en Nout Wellink staan erop, maar ook Maarten van Poelgeest, ex-wethouder te Amsterdam. GroenLinkser Van Poelgeest deel van een complot? Ja, want hij legde de Zuidas-populatie in de watten, stelt Engelen in zijn boek.
Tot de 67 die volgens hem veel meer hadden moeten doen om de financiële sector gezond te maken, behoort ook Sweder van Wijnbergen. De hoogleraar economie was lid van de commissie-Wijffels, die in 2013 rapporteerde over hoe de Nederlandse banken kunnen worden verstevigd. Volgens Engelen heeft die commissie veel te weinig weerstand geboden aan de bankenlobby.
Hoewel beiden werkzaam aan de Universiteit van Amsterdam zijn Engelen en Van Wijnbergen bepaald geen vrienden. In 2013 hekelde Engelen Van Wijnbergens ‘hemeltergende arrogantie’. Maar met hem in debat gaan zag hij niet zitten. ‘Van Wijnbergen kleineert mensen.’
Het FD vroeg voor dit artikel aan Van Wijnbergen of hij De schaduwelite had gelezen. Het antwoord was kort en neerbuigend: ‘Nee. Het lijkt me allemaal van betrekkelijk marginaal belang.’
Geen wederhoor
Collega-econoom en -commissielid Sylvester Eijffinger las Engelens boek wel. Hij mailt: ‘Het boek bevat veel feitelijke onjuistheden en is vooral geschreven vanuit het eigen gelijk van de auteur. Engelen had zijn observaties en conclusies eenvoudig kunnen checken door documenten na te lezen en enige leden van zijn “schaduwelite” om reacties op zijn beschuldigingen te vragen.’
Dit vindt ook hoogleraar journalistiek Jeroen Smit een tekortkoming. De auteur van De Prooi, gevraagd om Engelen op een vriendelijke manier tegen te spreken bij diens boekpresentatie (‘Het glas is bij jou altijd halfleeg’), zegt tijdens dat evenement: ‘Jammer dat er geen wederhoor is toegepast. Het is geen journalistiek boek, maar een pamflet.’
Engelen betwist het niet.
Ewald Engelen wordt over zijn boek geïnterviewd door Het Parool en zit aan bij Jeroen Pauw, maar de Zuidas negeert hem. De hoogleraar is niet anders gewend. Voor financiële professionals is hij nu eenmaal die druktemaker uit ‘het andere circuit’, dat door waterdichte schotten is gescheiden van de eigen habitat.
Maar dan verschijnt de Volkskrant van dinsdag 25 november. Een redacteur zag alvast de aflevering van die avond van het NCRV-programma Altijd Wat. Hierin bekent Engelen dat de ledenlijst van de schaduwelite ‘een gimmick’ is, ‘bedacht door de uitgever’ om de verkoop te stimuleren. De auteur heeft er naar eigen zeggen spijt van. Daarom ontbreekt de lijst ook in de tweede druk.
Op Twitter breekt prompt de hel los. Wouter Bos neerzetten als leugenaar en vervolgens nul concrete voorbeelden kunnen opnoemen? De naam van de frauderende socioloog Diederik Stapel valt. Femke Halsema, collega-columnist bij De Correspondent, neemt het voor Engelen op. ‘Dus Engelen gebruikt voor zijn pamflet een van de vaste succesnummers uit de media: het ranglijstje. En nu zijn de journalisten verontwaardigd?’
Toch is er een belangrijk verschil met het doorsneetijdschriftenlijstje: Engelen betichtte zijn hele ‘club van 67’ van leugens, chantage en intimidatie.
Engelens geloofwaardigheid loopt die 25ste november dus een forse deuk op. Maar zijn boodschap staat nog recht overeind, benadrukt hij zelf. En het is zo: er zijn wel degelijk economen die menen dat de man met de exotische leerstoel op bepaalde vlakken gelijk heeft met zijn kritiek.
Hardcore keynesiaan
Wat is de kern van het politiek-economische gedachtegoed van Ewald Engelen? Hij is een hardcore keynesiaan, die vindt dat Nederland en Europa nu ‘kapot worden bezuinigd’. Angela Merkel is derhalve ‘niet de redding van, maar een gevaar voor Europa’. Loonmatiging? Nee, de lonen moeten juist flink stíjgen, zodat de burger meer koopkracht krijgt.
En zijn misschien wel allerbelangrijkste punt: de kapitaalbuffers van de banken moeten fors omhoog, naar 15%. Zo worden banken ‘shockproof’ en zakt hun winstgevendheid tot onder 10% per aandeel, legde Engelen onlangs uit. ‘Dan zijn we waar we zijn willen: een bank wordt minder aantrekkelijk voor al die mensen die graag gokken met andermans geld.’
Het zijn geen stellingen waarmee je economen anno 2014 nog plafondhoog de gordijnen in jaagt. Het is met name Engelens felle toon die hun tegen de borst stuit. Bijvoorbeeld dat hij de beroepsgroep een ‘fundamentalistische sekte’ noemt.
In interviews krijgt Engelen zo’n opmerking als een boemerang terug. Dan wordt hem gevraagd of zijn drammerigheid iets te maken heeft met zijn jeugd in Bussum. Zijn moeder was Jehova’s getuige: jarenlang moest hij met haar langs de deuren sjouwen met de bladen Ontwaakt! en De Wachttoren. ‘Dat is flauw’, bitste hij eerder dit jaar tegen Nieuwe Revu. ‘Het heeft me juist gevoelig gemaakt voor sekteachtige verschijnselen.’ Dan doelt hij met name op de euro, die de ‘elite’ kennelijk ten koste van alles wil behouden.
Engelen is graag boos. Zo is de financieel geograaf, die woont in een hypotheekvrij appartement in de Amsterdamse wijk De Pijp, bozer dan welke econoom dan ook over de gigantische hypotheekschulden van Nederlandse huishoudens. Opportunistische politici en hebzuchtige bankiers hebben welbewust een hele generatie huizenkopers over de kling gejaagd, zegt hij. Zelf zag hij de huizenbubbel overigens ook te laat.
Fiscalisten, accountants en advocaten noemt hij ‘parasieten’. In 2013 kreeg hij het verzoek een zaal vol van die ‘parasieten’ — fiscalisten — toe te spreken op een congres. Engelen ging er met gestrekt been in. Het boegeroep was niet van de lucht. Maar, en dat had hem zorgen mogen baren, het was vrólijk boegeroep. De ‘parasieten’ vonden zijn tirade blijkbaar vermakelijk.
Geen ‘PVV-econoom’
De voorbije jaren manifesteerde Engelen zich ook nadrukkelijk als anti-euroactivist. Hij wil het liefst van de eenheidsmunt af. Verder was het vooral Geert Wilders die deze visie uitventte. Engelen voorkwam het stempel ‘PVV-econoom’ door het debat over de multiculturele samenleving als ‘onzin’ te betitelen.
Een PVV’er is Engelen dus niet. Maar wat dan wel? Op wie moet je stemmen als je fan van Ewald Engelen bent? Want fans heeft hij: ruim 20.000 mensen volgen hem op Twitter en hij trad op tijdens de laatste editie van het popfestival Lowlands. De eerste druk van De schaduwelite was binnen vijf dagen uitverkocht. Ergo: de financiële wereld doet hem graag af als schreeuwlelijk, de ‘gewone’ Nederlander neemt hem wel degelijk serieus.
Maar Engelen is lastig in een hokje in te delen. Hij is te liberaal voor de SP, te veel keynesiaan voor de VVD, te eurosceptisch voor D66 en de PvdA vindt hij een VVD-light. Bij de laatste Europese verkiezingen was Engelen lijstduwer van de Partij voor de Dieren. Met zo’n naam is die partij echter gedoemd om klein te blijven.
Engelen is bovenal een eenmansleger: hij is tegen de banken en hun beschermers. Hoofdredacteur van De Groene Amsterdammer Xandra Schutte zei tijdens de presentatie van De schaduwelite: ‘Ewald is onvermoeibaar verontwaardigd en boos. Er is maar één Nederlandse schrijver met wie je hem in verband kunt brengen, en dat is Multatuli. Vooral de Multatuli van Max Havelaar, die onverdroten ten strijde trekt tegen de wantoestanden veroorzaakt door ons kolonialisme.’
‘Van grote waarde voor het debat’
Wat de Rotterdamse econoom Bas Jacobs betreft volhardt Engelen in die rol. ‘Het complot en de lijst met namen van de “schaduwelite” waren ondoordacht en onverstandig’, oordeelt Jacobs, die met Engelen bevriend is. ‘Maar dat mag niet de aandacht afleiden van zijn boodschap: de problemen in het financiële stelsel moeten worden gepolitiseerd, anders worden ze niet opgelost.’
Hoewel hij deze week terecht is bekritiseerd, is Engelen van grote waarde voor het debat, betoogt Jacobs. ‘Engelen is een fascinerende publieke intellectueel waarvan er nog maar weinig zijn. Hij is een generalist die meer weet van filosofie, politiek, economie, geografie en geschiedenis dan vrijwel al mijn collega’s. In zijn publieke optredens en in zijn boek is hij een discipel van Keynes. Zijn woorden zijn wat wild, omdat ze een aanval zijn op de onnadenkenden.’
Ewald Engelen werd in 1963 geboren in Otterlo en groeide op in Bussum. Hij moest met zijn moeder, een Jehova’s Getuige, de deuren langs met het blad De Wachttoren. Na de havo studeerde hij journalistiek. Het werd geen succes. Vervolgens ging hij wijsbegeerte studeren aan de UvA. Sinds 1994 werkt hij aan die universiteit. In 2000 promoveerde hij cum laude en ging hij doceren. Sinds 2009 is Engelen hoogleraar financiële geografie. Hij deed onderzoek voor de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en was lid van de progressieve Waterland-denktank. Ook is hij columnist voor De Groene Amsterdammer, De Correspondent en Follow the Money, en adviseur van Buitenhof.
De schaduwelite, Amsterdam University Press, 248 pagina’s, € 19,95